Βασικό συστατικό του σωκρατικού διαλόγου είναι η κριτική σκέψη. Ο Σωκράτης θεωρούσε ότι ο άνθρωπος χρειάζεται να είναι ενάρετος για να πετύχει την ευδαιμονία στη ζωή του, και με τον όρο «ενάρετος» εννοούσε τον άνθρωπο που συνειδητά μαθαίνει να ζει με νόημα και σκοπό. Ο ενάρετος βίος χαρακτηρίζεται από έναν τρόπο σκέψης βαθύτερο από την επιφανειακή διαχείριση των «κοινών», και εμβαθύνει στην αναζήτηση της ουσίας των πραγμάτων.
Βασική τεχνική του σωκρατικού διαλόγου είναι η διαδικασία αμφισβήτησης του συνομιλητή. Η διαφορά της σωκρατικής αμφισβήτησης από την απλή αμφισβήτηση είναι η συστηματική, πειθαρχημένη και σε βάθος αναζήτηση μιας θεμελιώδους αλήθειας και αξίας, πάνω στην οποία βασίζεται μια θεωρία ή σκέψη. Σκοπός αυτού του διαλόγου είναι ο άνθρωπος να μάθει να σκέφτεται σε βάθος (εμβάθυνση σε ένα βαθύτερο επίπεδο σκέψης), να μάθει να αναλύει, να διερευνά, να εξηγεί, και να κατανοεί σύνθετα ερωτήματα με απλό τρόπο. Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν έλεγε: «Αν δεν μπορείς να το εξηγήσεις με απλά λόγια, ούτε εσύ το έχεις καταλάβει πολύ καλά». Ο σωκρατικός διάλογος, λοιπόν, καλλιεργεί αυτή την εσωτερική φωνή, η οποία με λογικό τρόπο αποδομεί και ανασυγκροτεί μια συγκεκριμένη σκέψη/συναίσθημα/πράξη.
Για τον Σωκράτη, ο πραγματικά σοφός δεν έχει επίγνωση της σοφίας του, και ο πραγματικά αλαζόνας δεν έχει επίγνωση της αλαζονείας του. Ειδικότερα, ο Σωκράτης ξεκινούσε τον σωκρατικό διάλογο δείχνοντας πλήρη άγνοια για το θέμα που επρόκειτο να συζητηθεί, κάνοντας τον εαυτό του να φαίνεται χαζός στα μάτια του συνομιλητή του προκειμένου να αποδείξει ότι εντέλει ίσως και ο συνομιλητής του να μην είναι τόσο σοφός όσο θέλει ο ίδιος να πιστεύει.
Για τον Σωκράτη, η γνώση είναι ο μόνος δρόμος προς την ενάρετη ζωή, αφού κανένας άνθρωπος δεν θέλει επίτηδες το «κακό» του («οὑδεὶς ἑκὼν ἁμαρτάνει»). Αυτό γίνεται μόνο ως αποτέλεσμα άγνοιας. Η γνώση ταυτίζεται με την αρετή, και αυτές μαζί οδηγούν στην ευδαιμονία. Διαφορετικά, ο άνθρωπος πέφτει στην ακρασία (ακράτεια), γνωρίζει δηλαδή ποιο είναι το καλό, αλλά δεν έχει τη δύναμη να αντισταθεί στο κακό. Θα μπορούσαμε να ορίσουμε, μάλιστα, την ευδαιμονία και την ακρασία ως τα δύο άκρα του ίδιου συνεχούς.
Βασικοί πυλώνες της σωκρατικής μαιευτικής είναι: η διαδικασία «γκρεμίσματος» (destructive process) και η διαδικασία αναδόμησης (constructive process). Κατά τη διαδικασία γκρεμίσματος, αυτός που ασκεί τη σωκρατική μαιευτική (δάσκαλος) μέσα από μια διαδικασία ερώτησης-απόκρισης αποκαλύπτει τις αβάσιμες και παράλογες ιδέες του συνομιλητή του. Σε αυτό το στάδιο βγαίνουν στην επιφάνεια οι ασυνείδητες και αυτοματοποιημένες σκέψεις του συνομιλητή, και ο συνομιλητής «κατεβαίνει» από την αλαζονεία στο σημείο της άγνοιας. Σύμφωνα με τον Σωκράτη, μόνο όταν φτάσει κανείς στην άγνοια μπορεί να κατακτήσει κάποια μορφή γνώσης. Τότε, λοιπόν, περνάει στη διαδικασία αναδόμησης, «χτισίματος», δηλαδή, της ενάρετης σκέψης. Ο δάσκαλος προσκαλεί εδώ τον συνομιλητή του να αντικαταστήσει την «ελαττωματική» του σκέψη με μια πιο εύλογη που να στηρίζεται σε λογικά επιχειρήματα. Για τον Σωκράτη, αυτό το στάδιο είναι πιο σημαντικό από το στάδιο «γκρεμίσματος», αφού σε αυτό το στάδιο ο άνθρωπος μαθαίνει να σκέφτεται για τον εαυτό του. Κατά τη διαδικασία αυτή, ο δάσκαλος βρίσκεται δίπλα στον συνομιλητή του με τρόπο καθοδηγητικό, τον καθοδηγεί, δηλαδή, προς τη διαδικασία αυτοδιερεύνησης.
Στόχος της μαιευτικής διαδικασίας είναι ο άνθρωπος να ανακαλύψει και να διαμορφώσει τις θεμελιώδεις αξίες πάνω στις οποίες θέλει να ζει. Η σωκρατική μαιευτική καλεί τον συνομιλητή να βρει μια υπαρξιακή αλήθεια η οποία ισχύει για τον ίδιο και από την οποία πηγάζουν οι πεποιθήσεις του, οι προκαταλήψεις του και οι περιορισμοί του. Στη συνέχεια, καλείται να την αναδιαμορφώσει ή να την αλλάξει τελείως, με τρόπο λογικό και λειτουργικό, για μια πιο ενάρετη ζωή. Αυτή συχνά είναι μια χρονοβόρα διαδικασία: Ο συνομιλητής σπάει σταδιακά τις άμυνές του προκειμένου να επανασυστηθεί στον εαυτό του και στον κόσμο γύρω του.
Γράφει,
Καραγιάννη Αναστασία-Χαρά
Ψυχολόγος - προσωποκεντρική ψυχοθεραπεύτρια
Share this post
