Τα τελευταία 20 χρόνια, κυρίως στις βιομηχανικές χώρες, εμφανίστηκε μια νέα μορφή απασχόλησης στο εργασιακό σύστημα με ελαστικότητα και ευελιξία στο ωράριο εργασίας. Ως αποτέλεσμα αυτού προέκυψαν η part time εργασία και η εργασία σε βάρδιες, που άρχισαν να γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλείς.

Εξ ορισμού η εργασία σε βάρδιες περιλαμβάνει την εργασία εκτός κανονικού ωραρίου εργασίας, όπως το βράδυ και το Σαββατοκύριακο.¹ Περίπου το 20% του βιομηχανικού πληθυσμού εργάζεται εκτός του προκαθορισμένου ωραρίου εργασίας (8 π.μ. με 5 μ.μ.) και  το ποσοστό αυτό προβλέπεται να αυξηθεί, καθώς η ζήτηση για την παροχή αγαθών και υπηρεσιών όλο το εικοσιτετράωρο αυξάνεται.¹

Σήμερα το ποσοστό των εργαζομένων σε βάρδιες εκτιμάται ότι αντιπροσωπεύει περισσότερο από το 20% του συνόλου του παγκόσμιου πληθυσμού.²

Η εργασία σε βάρδιες έχει όμως και επιβλαβείς συνέπειες για την εταιρία και τους υπαλλήλους. Από τις πιο γνωστές είναι οι σωματικές και οι ψυχικές επιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένων των διαταραχών ύπνου, των προβλημάτων υγείας, της μειωμένης απόδοσης, της επαγγελματικής δυσαρέσκειας, της κοινωνικής απομόνωσης και της αύξησης του αριθμού των ατυχημάτων και των ανθρώπινων λαθών στον χώρο εργασίας.^3,4,5,6

Αυτές οι συνέπειες συνήθως σχετίζονται με το κιρκάδιο σύστημα.⁷ Ο κιρκάδιος ρυθμός (βιολογικό ρολόι) είναι μια βιολογική διαδικασία η οποία παρουσιάζει ενδογενή περιοδική μεταβολή στη διάρκεια ενός 24ώρου.⁸ Για παράδειγμα, υπό κανονικές συνθήκες διαβίωσης οι υψηλές θερμοκρασίες του σώματος συναντώνται αργά το απόγευμα και οι χαμηλές παρατηρούνται τις πρώτες πρωινές ώρες.

Επιπλέον, έρευνες έχουν δείξει ότι έπειτα από οχτώ ώρες εργασίας (συνεχόμενες ή με ένα μικρό διάλειμμα) η απόδοση έχει μειωθεί, όπως επίσης και η συγκέντρωση των εργαζομένων, ενώ η πιθανότητα ανθρώπινου λάθους αυξάνεται.⁹

Προγενέστερες έρευνες έχουν δείξει ότι τα προβλήματα υγείας μπορούν να συμπεριληφθούν στις εξής κατηγορίες: εξάντληση, πεπτικά προβλήματα, συναισθηματικά προβλήματα και ασθένειες σχετικές με το άγχος, τα οποία συχνά αυξάνουν τη νοσηρότητα και την απουσία από τη δουλειά λόγω ασθένειας.¹⁰

Άνθρωποι που εργάζονται σε νυχτερινή ή εναλλασσόμενη βάρδια δεν μπορούν πάντα να τροποποιήσουν το εσωτερικό ρολόι τους και μερικές φορές έρχονται αντιμέτωποι με αϋπνίες και διαταραχές της διάθεσης.⁷ Έρευνα έχει δείξει ότι η στέρηση ύπνου μπορεί να επηρεάσει το επίπεδο της γνωστικής εξασθένησης.¹¹

Επιπροσθέτως, η εργασία σε βάρδιες μπορεί να είναι ένας πιθανός ψυχοκοινωνικός στρεσογόνος παράγοντας. Δείγματα άγχους και κατάθλιψης αυξάνουν την πιθανότητα μιας αρνητικής επίπτωσης στην ψυχική υγεία λόγω της εργασίας σε βάρδιες. Ωστόσο δεν υπάρχουν επαρκή ερευνητικά δεδομένα, σχετικά με το κατά πόσο η εργασία σε βάρδιες μπορεί να προκαλέσει ψυχιατρική νοσηρότητα.¹²

Συμφώνα με τους Hughes και Stones (2004) υπάρχουν τρία είδη βάρδιας: απογευματινή βάρδια, εναλλασσόμενη βάρδια και νυχτερινή βάρδια (μεταξύ 11 μ.μ. και 7 π.μ.). Η εναλλασσόμενη βάρδια και η νυχτερινή βάρδια θεωρούνται οι πιο επικίνδυνες. Ορισμένα ωράρια εργασίας σχετίζονται με υψηλότερο κίνδυνο για σφάλματα και ατυχήματα. Σε σύγκριση με τις πρωινές βάρδιες, οι κίνδυνοι είναι κατά 15% υψηλότεροι για τις απογευματινές βάρδιες και 28% υψηλότεροι για τις νυχτερινές βάρδιες¹³. 

Η άφθονη ποικιλία των εργασιακών μορφών και η ανάπτυξη νέων τύπων προγραμμάτων βάρδιας στον χώρο της υγείας έχουν οδηγήσει το επίκεντρο της προσοχής της έρευνας στην ποιότητα της εργασιακής ζωής, στην επαγγελματική απόδοση⁷ και στη δημιουργία διάφορων στρατηγικών σε ατομικό και σε οργανωσιακό επίπεδο οι οποίες μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων από την εργασία σε βάρδιες.

Ατομικές στρατηγικές

Κύριες στρατηγικές σε ατομικό επίπεδο για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της εργασίας σε βάρδιες είναι:

1. 1. Ποια βάρδια είναι καλύτερη για μένα;

Οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν να ξυπνούν νωρίς το πρωί για δύο λόγους: Πρώτον, είναι ευκολότερο γι’ αυτούς να ξυπνούν νωρίς το πρωί και να έχουν όλη την ημέρα μπροστά τους για να ασχοληθούν με ό,τι επιθυμούν. Δεύτερον, είναι πιο αποτελεσματικοί και δημιουργικοί στη διάρκεια της ημέρας. Ωστόσο υπάρχουν και άνθρωποι για τους οποίους ισχύει το αντίθετο, είναι πιο παραγωγικοί κατά τη διάρκεια της νύχτας.¹⁴

2. 2. Αντιμετώπιση της κούρασης και της εξάντλησης

Εάν ένας  υπάλληλος εργάζεται σε βάρδιες, υπάρχουν κάποια βασικά πράγματα που μπορεί να έχει στο μυαλό του ώστε να μη διαταράσσεται ο κιρκάδιος ρυθμός του οργανισμού του. Για παράδειγμα, είναι προτιμότερο ο καφές να καταναλώνεται στην αρχή της βάρδιας και όχι κατά τη διάρκεια των τελευταίων ωρών της βάρδιας.¹⁴ Είναι ευρέως γνωστό πως η καφεΐνη δρα ως διεγερτικό του κεντρικού νευρικού συστήματος (ΚΝΣ), έχοντας ως αποτέλεσμα την προσωρινή αποτροπή της υπνηλίας και την αποκατάσταση της εγρήγορσης.¹⁵ Επιπλέον, οι εργαζόμενοι πρέπει να κάνουν συχνά και μικρής διάρκειας διαλείμματα με σκοπό να κάνουν μικρές ασκήσεις, όπως stretching για τον λαιμό και τον αυχένα ή να ανέβουν και να κατέβουν τα σκαλιά.¹⁴

3. 3. Δημιουργία υποστηρικτικού δικτύου

Υπάλληλοι που εργάζονται σε βάρδιες έχουν συνήθως τις ίδιες εμπειρίες και επιπτώσεις από το ωράριο εργασίας. Γι’ αυτό τον λόγο είναι ιδιαιτέρως σημαντικό να δημιουργηθεί ένα δυνατό υποστηρικτικό δίκτυο στο οποίο οι εργαζόμενοι μπορούν να μιλήσουν με τους συναδέλφους τους και να ανταλλάξουν ιδέες.

Επίσης η οικογένεια και οι φίλοι είναι εξίσου δυνατά υποστηρικτικά δίκτυα, που μπορούν να τους βοηθήσουν και μέσα στα οποία μπορούν να αισθάνονται πιο άνετα να συζητήσουν τις τυχόν επιπτώσεις από τη δουλειά με βάρδιες.¹⁴

4. 4. Έλεγχος και ικανοποίηση

Κατά τη διάρκεια της νυχτερινής βάρδιας οι εργαζόμενοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν ζωηρό φως και να αποφεύγουν οτιδήποτε μπορεί να αποσπάσει την προσοχή τους, όπως η μουσική. Εν τέλει, μια έρευνα έδειξε πως εργαζόμενοι που είναι ικανοποιημένοι με το πρόγραμμα της δουλειάς τους επιδεικνύουν καλύτερες δεξιότητες αντιμετώπισης των εργασιακών δυσκολιών σε σχέση με αυτούς που δεν είναι ικανοποιημένοι.¹⁶

Οργανωσιακές στρατηγικές

Μερικές στρατηγικές που οι εργοδότες μπορούν να υιοθετήσουν ώστε να βοηθήσουν τους υπαλλήλους να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις από την εργασία σε βάρδιες και να μειωθεί η έλλειψη αποτελεσματικότητας και παραγωγικότητας είναι:

1. 1. Ενημέρωση, εκπαίδευση και προετοιμασία εργαζομένων / Βοηθώντας τον κιρκάδιο ρυθμό

Έρευνες για την εργασία σε βάρδιες επικεντρώνονται στο πόσο σημαντική είναι η διατήρηση του κιρκάδιου ρυθμού και πόσο χρόνο χρειάζεται για να προσαρμοστεί σε οποιαδήποτε αλλαγή.¹⁷

Αυτό είναι ιδιαιτέρα σημαντικό για τον καθορισμό των διαστημάτων των βαρδιών και για το πώς να γίνονται ανεκτά από τον οργανισμό. Για παράδειγμα, ο Burgess (2007) πρότεινε ένα μοντέλο για τις βάρδιες ως εξής: τρεις μέρες πρωινή βάρδια, μετά τρεις μέρες απογευματινή βάρδια, ακολουθούμενες από τρεις μέρες βραδινή βάρδια και, τέλος, τρεις μέρες ρεπό μετά τις βραδινές βάρδιες.

2. 2. Υποστήριξη από τους διευθυντές και τους προϊσταμένους

Ο Tustin (2010) πρότεινε ότι η τάση των εργαζομένων να αποχωρούν (παραιτούνται) δεν είναι μόνο λόγω της μονοτονίας της δουλειάς και των χαμηλών προοπτικών που προκύπτουν από την εργασία σε βάρδιες, αλλά και λόγω της αίσθησης ότι η προσπάθειά τους δεν αποζημιώνεται ή δεν εκτιμάται αρκετά.

Συνήθως οι διευθυντές και οι προϊστάμενοι δεν μπορούν να αναγνωρίσουν τη σχέση μεταξύ των επιπτώσεων στην υγεία από την εργασία σε βάρδιες και της μειωμένης απόδοσης.⁶ Αυτό το γεγονός προκαλεί πρόσθετο άγχος στους εργαζομένους. Επομένως, εάν οι εργοδότες δείχνουν πως καταλαβαίνουν τις επιβαρυντικές και αρνητικές επιπτώσεις από τις βάρδιες, φαίνονται πιο υποστηρικτικοί προς τους εργαζομένους.

3. 3. Αξιολόγηση επίδρασης προγραμμάτων εργασίας

Τέλος, στον χώρο εργασίας μπορούν να διεξάγονται περιοδικές αξιολογήσεις οι οποίες θα εξετάζουν την επίδραση του προγράμματος εργασίας σχετικά με διάφορους εργασιακούς και μη εργασιακούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των επιδόσεων, της εγρήγορσης, του ύπνου, του ακούσιου τραυματισμού, των σφαλμάτων των εργαζομένων, των ατυχημάτων, των ασθενειών κ.ά.¹³

Η εργασία σε βάρδιες αυξάνεται τα τελευταία χρόνια και οι επιπτώσεις της είναι ορατές και πολλές. Εργοδότες, διευθυντές και προσωπικό, όλοι μοιράζονται την ευθύνη υιοθέτησης στρατηγικών για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων από την εργασία σε βάρδιες.¹³ Η προώθηση της προόδου, τα προγράμματα εκπαίδευσης και κατάρτισης για τα διευθυντικά στελέχη και το προσωπικό θα βοηθήσουν να αυξηθεί η γνώση τους σχετικά με τις απαιτήσεις της εργασίας σε βάρδιες.¹³

Ίρις Σλάβη,
MSc Ψυχολόγος Υγείας Εργαζομένων & Εργασιακών Χώρων
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

Βιβλιογραφία

1. 1. Thomas, C., & Power, C. (2010). Shift work and risk factors for cardiovascular disease: A study at age 45 years in the 1958 British birth cohort. European Journal of Epidemiology, 25(5), pp. 305-314.
2. 2. Amani, R., & Gill, T. (2013). Shiftworking, nutrition and obesity: Implications for workforce health – a systematic review. Asia Pacific Journal of Clinical Nutrition, 22(4), pp. 698-708.
3. 3. AbuAlRub, R. F. (2004). Jobstress, job performance, and social support among hospital nurses. Journalof Nursing Scholarship, 36, σ. 73-78.
4. 4. Admi, H., Tzischinsky, O., Epstein, R., Herer, P., & Lavie,P. (2008). Shiftwork in nursing: Is it really a risk factor for nurses’ health and patients’ safety? Nursing Economics, 26, σ. 250-527.
5. 5. Costa, G. (1996). The impact of shift and night work on health. Applied Ergonomics, 27, σ. 9-16.
6. 6. Tustin, N. (2010). The cost of shift work on employee health and performance: Can organizations afford to ignore the consequences? India Review, 9, σ. 425-449.
7. 7. Le Poissonnet, C. M., & Véron, M. (2000). Health effects of work schedules in healthcare professions. Journal of Clinical Nursing, 9, σ. 13-23.
8. 8. Johnson, C. (2004). Chronobiology: Biological Timekeeping. Sunderland, Massachusetts, USA: Sinauer Associates.
9. 9. Knauth, P. (1996). Designing better shift systems. Applied Ergonomics, 27, σ. 39-44.
10. 10. Orth-Gomer, K. (1983). Intervention on coronary risk factors by adapting a shift work schedule to biological rhythmicity. Psychosomatic Medicine, 45, σ. 407-415.
11. 11. Dinges, D., Pack, F., Williams, K., Gillen, K., Powell, J., Ott, G., Aptowicz, C., & Pack, A. (1997). Cumulative sleepiness, mood disturbance, and psychomotor vigilance performance decrements during a week of sleep restricted to 4-5 h per night. Sleep, 20, pp. 267-277.
12. 12. Harrington, J. M. (2001). Health effects of shift work and extended hours of work. Occupational and Environmental Medicine, 58, pp. 68-72.
13. 13. Caruso, C. C. (2014). Negative Impacts of Shiftwork and Long Work Hours. Association of Rehabilitation Nurses Rehabilitation Nursing, 39, σ. 16-25.
14. 14. Hughes, R., & Stone, P. (2004). The Perils of Shift Work. Evening shift, night shift, and rotating shifts: Are they for you? American Journal of Nursing, 104(9), σ. 60-63.
15. 15. Lovett, R. (2005). «Coffee: The demon drink?» New Scientist.
16. 16. Axelsson, J., Åkerstedt, T., Kecklund, G., & Lowden, L. (2004). Tolerance to shift work: How does it relate to sleep and wakefulness? International Archives of Occupational and Environmental Health. 77, σ. 121-129.
17. Burgess, P. A. (2007). Optimal Shift Duration and Sequence: Recommended Approach for Short-Term Emergency Response Activations for Public Health and Emergency Management. American Journal of Public Health, 97, σσ. 88-92.

Share this post