Είχε η ελληνική κρίση χαμένους και κερδισμένους; Ποιες ηλικίες, ποια επαγγέλματα και ποιες άλλες ομάδες είδαν κατά τη διάρκειά της τα εισοδήματά τους να μειώνονται περισσότερο; Υπήρξαν κάποιοι που βελτίωσαν τη θέση τους; Διευκολύνθηκε η κοινωνική κινητικότητα ή η κρίση οδήγησε σε μια πιο άνιση κοινωνία; Πώς επηρεάστηκε η κάθε γενιά;
Η νέα μελέτη της διαΝΕΟσις «Όψεις κοινωνικής κινητικότητας στην Ελλάδα της κρίσης» με συντονιστή τον καθηγητή στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου Μάνο Ματσαγγάνη επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, αναλύοντας διεξοδικά πλήθος στοιχείων. H μελέτη αυτή χαρτογραφεί συνολικά τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης και με αυτό τον τρόπο εντοπίζει τις αδικίες και τις μετατοπίσεις που αυτή δημιούργησε.
Οι χαμένοι της κρίσης
Τα πρώτα συμπεράσματα για τις συνέπειες της κρίσης προέρχονται από τη σύγκριση των δεδομένων της περιόδου πριν από την κρίση με εκείνα που αφορούν την περίοδο της κρίσης. Εδώ οι ερευνητές εστιάζουν στις μεταβολές του μέσου ισοδύναμου εισοδήματος των ελληνικών νοικοκυριών. Το ισοδύναμο διαθέσιμο εισόδημα είναι μια μονάδα μέτρησης του εισοδήματος που καθιστά, έπειτα από κάποιες παραδοχές, συγκρίσιμα τα εισοδήματα νοικοκυριών με διαφορετικό μέγεθος, άρα και με διαφορετικές ανάγκες.
Την περίοδο 2003-2009 το μέσο ισοδύναμο διαθέσιμο εισόδημα των ελληνικών νοικοκυριών αυξήθηκε κατά 14%. Όμως με την εκδήλωση της κρίσης, δηλαδή την περίοδο 2009-2014, το ισοδύναμο εισόδημα μειώθηκε πολύ περισσότερο από όσο αυξήθηκε προηγουμένως, κατά 42%. Τι ακριβώς συνέβαλε στην αλλαγή αυτή; Ασφαλώς την ίδια περίοδο το παραγόμενο προϊόν της χώρας, δηλαδή το ΑΕΠ, μειώθηκε κατά πολύ, κατά 26%. Ωστόσο το ποσοστό αυτό μοιάζει μικρό μπροστά στο 42% της μείωσης των εισοδημάτων. Η μείωση του ΑΕΠ εξηγεί μόνο ένα μέρος της μείωσης των εισοδημάτων. Το υπόλοιπο μέρος δεν μπορεί παρά να αποδοθεί στη μεγάλη αύξηση της φορολογίας που συνέβη την ίδια περίοδο. Γι’ αυτούς τους δύο λόγους κυρίως το βιοτικό επίπεδο των νοικοκυριών στη χώρα υποχώρησε ραγδαία.
Ποιοι ήταν όμως εκείνοι που επλήγησαν περισσότερο από τη μείωση αυτή των εισοδημάτων και του βιοτικού επιπέδου; Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα εισοδήματα των γυναικών μειώθηκαν οριακά λιγότερο σε σχέση με εκείνα των ανδρών (λιγότερο από 1%). Οι νέοι ήταν οι μεγάλοι χαμένοι της κρίσης, ενώ μικρότερο μέρος του εισοδήματός τους έχασαν οι πολίτες ηλικίας 45-64 και ακόμα μικρότερο, το μικρότερο όλων, οι ηλικιωμένοι άνω των 65 ετών. Επίσης, οι απώλειες ήταν μεγαλύτερες για τις οικογένειες με ένα ή δύο παιδιά παρά για εκείνες χωρίς παιδιά ή με τρία παιδιά και άνω. Χαμένοι της κρίσης υπήρξαν και εκείνοι με την καλύτερη εκπαίδευση. Οι απόφοιτοι λυκείου έχασαν περισσότερα στην πρώτη φάση της κρίσης (2009-2012), ενώ στη δεύτερη φάση η εισοδηματική κατάστασή τους παρέμεινε σταθερή. Από την ανάλυση των στοιχείων σε σχέση με την επαγγελματική κατηγορία προκύπτει ότι οι συνταξιούχοι έχασαν μικρότερο μέρος του εισοδήματός τους (-32%) από οποιαδήποτε άλλη ομάδα και μάλιστα με μεγάλη διαφορά από τον γενικό μέσο όρο (-42%).
Ολοκληρώνοντας το προφίλ των χαμένων, οι ερευνητές παραθέτουν μερικά ακόμα ενδιαφέροντα ευρήματα με βάση μια σειρά από άλλες παραμέτρους: Τις μεγαλύτερες απώλειες εμφάνισαν άτομα που ζουν σε μέσης πυκνότητας κατοίκησης περιοχές. Αντιστοίχως όσοι ζούσαν σε ιδιόκτητη κατοικία και αποπλήρωναν στεγαστικό δάνειο είδαν επίσης τα εισοδήματά τους να μειώνονται περισσότερο. Ακόμα, μεγάλοι χαμένοι υπήρξαν όσοι είχαν εθνικότητα από χώρα εκτός της Ε.Ε., καθώς είδαν τα εισοδήματά τους να μειώνονται στο μισό, κατά 50%, έναντι 34% που ήταν ο μέσος όρος. Μάλιστα η ίδια κατηγορία δεν είχε δει τα εισοδήματά της να αυξάνονται ούτε στην προ κρίσης φάση. Γίνονταν φτωχότεροι ακόμα και στην περίοδο της ευημερίας.
Πώς η κρίση άλλαξε την κοινωνία
Πέρα από τη σύγκριση των εισοδημάτων πριν και μετά την οικονομική κρίση που έπληξε τη χώρα, οι ερευνητές επιχείρησαν επίσης να χαρτογραφήσουν τη σύνθεση των πιο πλούσιων και των πιο φτωχών της ελληνικής κοινωνίας. Με αυτό τον τρόπο καθορίζουν και τον σχετικό κίνδυνο φτώχειας για διάφορες ομάδες του πληθυσμού, καθώς και το πώς ο κίνδυνος αυτός αυξομειώθηκε τα τελευταία χρόνια.
Από την ανάλυση της σχετικής αναλογίας στο φτωχότερο 20% ανά ηλικιακή ομάδα προκύπτει ότι κατά την περίοδο της κρίσης αυξήθηκε σημαντικά ο σχετικός κίνδυνος φτώχειας των παιδιών. Αντιθέτως, μειώθηκε το ποσοστό συμμετοχής των ηλικιωμένων στο φτωχότερο 20%. Οι ερευνητές σημειώνουν ότι η σχετική αναλογία συμμετοχής των συνταξιούχων στο φτωχότερο πενθημόριο υποχώρησε από 0,9 το 2009 σε 0,5 το 2014. Επίσης, στο διάστημα 2009 έως 2014 ο σχετικός κίνδυνος φτώχειας μισθωτών και αυτοαπασχολουμένων παρέμεινε λίγο πολύ σταθερός. Αντιθέτως, αυξήθηκε αισθητά ο σχετικός κίνδυνος φτώχειας των ανέργων (από 2 σε 2,3) την ίδια στιγμή βεβαίως που αυξανόταν κατακόρυφα και ο αριθμός τους.
Πλούσιοι και φτωχοί πριν και μετά την κρίση
Είναι πλέον σαφές –και κάπως αυτονόητο– ότι η οικονομική κρίση έκανε τους Έλληνες φτωχότερους. Όμως με ποιο ακριβώς τρόπο γίναμε φτωχότεροι; Φτώχυναν περισσότερο οι πιο φτωχοί, η μεσαία τάξη ή οι πιο πλούσιοι;
Τα αποτελέσματα της ανάλυσης ήταν απρόσμενα. Υπό το πρίσμα της εισοδηματικής κατανομής του 2012 οι εισοδηματικές μεταβολές ήταν αντίστροφα προοδευτικές. Σε απόλυτα μεγέθη, η μέση μηνιαία απώλεια του φτωχότερου 10% υπήρξε διπλάσια της απώλειας του πλουσιότερου 10% (404 έναντι 205 ευρώ). Η μέση απώλεια για το σύνολο του πληθυσμού ήταν 322 ευρώ τον μήνα. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι από τη σκοπιά του 2012 οι φτωχοί έγιναν φτωχότεροι, ενώ οι πλούσιοι υπέστησαν τις μικρότερες απώλειες.
Αντίθετα, υπό το πρίσμα της εισοδηματικής κατανομής του 2009 οι μεταβολές εισοδήματος της ίδιας περιόδου εμφανίζονται προοδευτικές. Οι εισοδηματικές απώλειες αυξάνονται καθώς μετακινούμαστε προς τα μεγαλύτερα εισοδήματα. Η μείωση του μέσου μηνιαίου ισοδύναμου διαθέσιμου εισοδήματος για το πιο πλούσιο 10% έφτασε το ποσό των 853 ευρώ. Όσο για την εισοδηματική κατάσταση του φτωχότερου 10%, αυτή παρουσίασε μικρή βελτίωση (62 ευρώ μηνιαίως). Δηλαδή από τη σκοπιά του 2009 φαίνεται ότι οι φτωχοί έγιναν λιγότερο φτωχοί και οι πλούσιοι λιγότερο πλούσιοι.
Πώς συμφιλιώνονται μεταξύ τους τα αποτελέσματα αυτά; Η απάντηση βρίσκεται στις ανακατατάξεις της εισοδηματικής κλίμακας μέσα στα τέσσερα αυτά χρόνια. Τα νοικοκυριά που βρίσκονταν στο φτωχότερο 10% το 2009 δεν ταυτίζονται με εκείνα που βρίσκονταν στο ίδιο δεκατημόριο του 2012. Για την ακρίβεια, τα νοικοκυριά που βρίσκονταν στο φτωχότερο 10% το 2009 είχαν καταφέρει μέχρι το 2012 να αυξήσουν τα –πολύ χαμηλά– εισοδήματά τους κατά μέσο όρο κατά 22%. Με αυτό τον τρόπο κάποιοι είχαν καταφέρει ακόμα και να αλλάξουν δεκατημόριο.
Από τη σκοπιά της άλλης άκρης του νήματος, στο φτωχότερο 10% τέσσερα χρόνια αργότερα, το 2012, βρίσκονταν νοικοκυριά που υπέστησαν στα χρόνια της κρίσης τρομακτικές απώλειες, κατά μέσο όρο ύψους 71%. Πρόκειται δηλαδή συχνά για «εκπεσόντες» από ανώτερα εισοδηματικά δεκατημόρια που είδαν την κρίση να μειώνει δραματικά τα εισοδήματά τους και οδηγήθηκαν έτσι στο φτωχότερο κομμάτι του πληθυσμού.
Τι άλλαξε στην απασχόληση
Για να διερευνήσουν πιο συγκεκριμένα τις μεταβολές στην απασχόληση στο διάστημα 2008-2016, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν δεδομένα της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού (LFS). Χωρίς να επιφυλάσσουν μεγάλες εκπλήξεις, τα δεδομένα αυτά μαρτυρούν μεγαλύτερη μείωση της απασχόλησης για τους άνδρες και για τους κλάδους της οικοδομής (63%), της βιομηχανίας, του ηλεκτρισμού και της ύδρευσης (38%). Αντιθέτως, η απασχόληση στη δημόσια διοίκηση μειώθηκε μόλις 2%, ενώ σχετικά μικρή ήταν η μείωση και στον πρωτογενή τομέα (9%).
Ο αριθμός εργαζομένων μειώθηκε περισσότερο στις μικρότερες ηλικίες, με τους εργαζομένους έως 29 ετών να μειώνονται στο μισό. Αντιθέτως, οι εργαζόμενοι ηλικίας 45-64 μειώθηκαν μόνο κατά 9%. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι μεταβολές στον αριθμό εργαζομένων ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο. Ενώ οι εργαζόμενοι απόφοιτοι δημοτικού, γυμνασίου, λυκείου ή κάποιας μεταλυκειακής εκπαίδευσης μειώθηκαν σημαντικά (από 53% έως 20%), οι εργαζόμενοι με πτυχίο ΑΕΙ παρέμειναν σχεδόν σταθεροί, παρουσιάζοντας μικρή μείωση κατά 3%. Ο αριθμός εργαζομένων με μεταπτυχιακό, αντιθέτως, παρουσίασε σημαντική αύξηση, εκτινάχθηκε κατά 57%.
Τέλος, η απασχόληση υποχώρησε περισσότερο στις μικρές επιχειρήσεις με 10 ή λιγότερους εργαζομένους (-34%) παρά στις μεσαίες (-21%). Η μείωση των εργαζομένων στις μεγάλες επιχειρήσεις με άνω των 50 εργαζομένους ήταν αισθητά μικρότερη (-10%) από όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες επιχειρήσεων.
Όπως είναι επίσης αυτονόητο, η κρίση δεν έπληξε μόνο την απασχόληση, αλλά και τις αμοιβές όσων εργάζονται ή συνταξιοδοτούνται. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, οι μειώσεις στις αμοιβές ήταν σημαντικές. Κατά την περίοδο 2008-2016 η μέση αμοιβή στην Ελλάδα μειώθηκε κατά περισσότερο από ένα πέμπτο (-21,8%) ανά εργαζόμενο. Αναζητώντας μια πιο ξεκάθαρη εικόνα ως προς το ποιος επλήγη περισσότερο από τη μείωση των αμοιβών, οι ερευνητές ανέτρεξαν στα στοιχεία του ΙΚΑ/ΕΦΚΑ για τα έτη 2007 και 2017. Αναλύοντας τα δεδομένα αυτά, βρήκαν ότι η μέση μείωση μισθού τη δεκαετία αυτή ήταν 30% (σε αποπληθωρισμένα μεγέθη).
Οι άνδρες υπέστησαν μεγαλύτερες μειώσεις από τις γυναίκες (32% έναντι 27%). Η μέση αμοιβή ενός εργαζομένου ηλικίας 25-29 ετών τον Δεκέμβριο του 2017 ήταν 613 ευρώ τον μήνα, ενώ οκτώ χρόνια νωρίτερα ήταν 997 ευρώ τον μήνα σε σημερινές τιμές (μείωση 38%). Αντιθέτως, η μέση αμοιβή ενός εργαζομένου ηλικίας 55-59 ετών μειώθηκε την ίδια περίοδο από 1.716 σε 1.227 ευρώ τον μήνα σε σταθερές τιμές Δεκεμβρίου 2017 (μείωση 26%).
Το brain drain και οι ευκαιρίες
Οι παραπάνω συχνά ασφυκτικές συνθήκες για τους νέους εργαζομένους οδήγησαν σε ένα φαινόμενο νέας μετανάστευσης. Η διαρροή εγκεφάλων (brain drain), όπως κάπως εκκεντρικά έχει ονομαστεί, έχει συμβεί μαζικά και έχει επηρεάσει και αυτή το τοπίο στη σημερινή Ελλάδα. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ, μεταξύ 2008 και 2016 εκτιμάται ότι μετανάστευσαν 427.000 άτομα και οι ετήσιες ροές εκτινάχθηκαν από 40.000 το 2010 σε 100.000 το 2016.
Όμως το πιο ανησυχητικό σε σχέση με το πρόβλημα αυτής της νέας μετανάστευσης είναι τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που έφυγαν από τη χώρα. «Οι τωρινοί μετανάστες είναι κυρίως νέοι, ανύπαντροι, κάτοικοι των πόλεων και υψηλής μόρφωσης. Τα τρία τέταρτα είναι πτυχιούχοι πανεπιστημίων και το ένα τρίτο από αυτούς είναι είτε κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος είτε πτυχιούχοι ιατρικής ή πολυτεχνικών σχολών», σημειώνει η έκθεση του ΟΟΣΑ για τη μετανάστευση.
Σύμφωνα με τους ερευνητές της διαΝΕΟσις, το κρίσιμο ερώτημα σχετικά με τη διαρροή εγκεφάλων είναι η διάρκεια της παραμονής τους στο εξωτερικό. Εάν δεν επιστρέψουν ποτέ (ή εάν το κάνουν μόνο ως συνταξιούχοι), η χώρα θα έχει χάσει πολύ περισσότερα από τους διαφυγόντες φόρους ή τη δαπάνη εκπαίδευσής τους. Εάν όμως επιστρέψουν π.χ. σε 5 ή 10 χρόνια από σήμερα, θα είναι κατά τεκμήριο φορείς πολύτιμων γνώσεων και εμπειριών που θα αυξήσουν την παραγωγικότητα όσων θα εργάζονται μαζί τους και θα επιταχύνουν την οικονομική ανάκαμψη.
Τέλος, ένα κρίσιμο θέμα που αναλύει η μελέτη είναι αυτό της διαγενεακής κινητικότητας, που παραπέμπει στην ισότητα των ευκαιριών στη χώρα. Πόσες πιθανότητες έχει ένα παιδί που μεγαλώνει σε μια φτωχή οικογένεια να καταλήξει κι αυτό φτωχό ως ενήλικας; Και πόσες είναι οι πιθανότητες να ζήσει μια πιο άνετη ζωή;
Σύμφωνα με το ειδικό τμήμα της Έρευνας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών (EU-SILC) του 2011, που αφορούσε τη διαγενεακή μετάδοση της μειονεξίας, το 59,5% ατόμων ηλικίας 25-29 ετών που τα έβγαζαν πέρα δύσκολα στην Ελλάδα είχαν μεγαλώσει σε οικογένειες που και αυτές τα έβγαζαν πέρα δύσκολα (54,9% στο σύνολο της Ε.Ε.). Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, στην Ελλάδα είναι 2,2 φορές πιθανότερο κάποιος που έχει μεγαλώσει σε οικογένεια που τα βγάζει πέρα δύσκολα να τα βγάζει πέρα δύσκολα σήμερα ως ενήλικας παρά να τα βγάζει πέρα εύκολα. Η σχετική πιθανότητα στην Ε.Ε. είναι ακόμα μεγαλύτερη όμως: 2,8 φορές. Η οικονομική κατάσταση των γονιών κάποιου είναι λιγότερο πιθανό να προσδιορίσει την οικονομική δυσπραγία του στην Ελλάδα από ό,τι στην Ε.Ε.
Πηγή: διαΝΕΟσις, «Όψεις κοινωνικής κινητικότητας στην Ελλάδα της κρίσης»
Share this post
